बरेच लोक जेवताच झोपू लागतात. अनेकदा लोक याला आळशीपणा समजतात, पण प्रत्यक्षात ते शरीराचे एक महत्त्वाचे लक्षण आहे. आयुर्वेदानुसार हे मंद अग्नीचे म्हणजेच कमकुवत पचनशक्तीचे लक्षण आहे. जेव्हा अग्नी क्षीण होतो, तेव्हा अन्न पचवण्यासाठी शरीराला अधिक कष्ट करावे लागतात. पचनक्रियेत ऊर्जा येऊ लागते, त्यामुळे मेंदूपर्यंत ऊर्जा थोडी कमी पोहोचते आणि आपल्याला झोप येऊ लागते. आयुर्वेदाचा असा विश्वास आहे की अग्नी ही शरीराची खरी ऊर्जा आहे. जर ते कमी झाले तर कमी पचलेले अन्न तयार होण्यास सुरवात होते, ज्यामुळे जडपणा, सुस्तपणा आणि मंदपणा होतो. थंड, शिळे किंवा खूप जड अन्न शेकोटीला अधिक कमकुवत बनवते, तर गरम, हलके व ताजे अन्न अग्नीला बळकट करते. जेवल्यावर लगेच झोप येणे ही एक सामान्य शारीरिक प्रतिक्रिया आहे, ज्यामागे काही शास्त्रीय कारणे आहेत.
जेवणानंतर पचनक्रिया सुरु होते. अन्न पचवण्यासाठी शरीरात जठरांत्रातील रक्तप्रवाह वाढतो, आणि मेंदूला काही प्रमाणात कमी रक्तपुरवठा होतो. यामुळे मेंदूची सक्रियता कमी होते आणि झोप येण्याची भावना वाढते. अन्न जास्त प्रमाणात खाल्ले असल्यास, विशेषतः कार्बोहायड्रेट आणि फॅट्सयुक्त अन्न, शरीरातील रक्त शर्करेची पातळी वाढवते. ह्यामुळे इंसुलिनची निर्मिती वाढते, आणि शरीरात सेरोटोनिन व मेलाटोनिन या न्यूरोट्रांसमीटरचे प्रमाण वाढते, जे थकवा आणि झोप येण्यास कारणीभूत ठरतात.
त्याचबरोबर, पचनाच्या प्रक्रियेत ऊर्जा लागते, आणि शरीराचा ऊर्जा वापर पचनाकडे वळतो. त्यामुळे मेंदू आणि स्नायूंना कमी जागरूकता अनुभवायला मिळते. काही लोकांमध्ये हे प्रमाण जास्त असल्यास झोप फार खोल येते, ज्यामुळे कामात किंवा लक्ष केंद्रीत करण्यात अडचण येते. झोप येण्याची तीव्रता कमी करण्यासाठी हलके अन्न खाणे, फळे व भाजीपाला समाविष्ट करणे, तसेच जेवणानंतर थोडी चालणे किंवा हलकी क्रिया करणे फायदेशीर ठरते. जेवल्यानंतर झोप येणे हे शरीराचे नैसर्गिक संकेत असून, पचन आणि न्यूरोट्रांसमीटरच्या बदलांमुळे होते. वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून पाहिले तर अन्न खाल्ल्यानंतर शरीराचा रक्तप्रवाह पोटाच्या दिशेने वाढतो ज्यामुळे पचनक्रिया सुधारता येते. या काळात मेंदूला थोडे कमी रक्त आणि ऑक्सिजन मिळतो, त्यामुळे शरीर रिलॅक्स मोडमध्ये जाते आणि झोप येते. खाल्ल्यानंतर मधुमेहावरील रामबाण उपाय आणि इतर पाचक हार्मोन्स देखील वाढतात, ज्यामुळे शरीरात थोडासा सुस्तपणा येतो. विशेषत: जर तुम्ही खूप जड पदार्थ खाल्ले असतील तर हा परिणाम आणखी जाणवतो. खाण्याच्या सवयीही यात मोठी भूमिका बजावतात. चटकन खाणे, कमी चावणे, भूक न लागल्यावर खाणे किंवा गरजेपेक्षा जास्त खाणे, या सर्व सवयी सुस्ती वाढवतात. आयुर्वेदात पोट भरण्याचा नियम ७० टक्के आहे. प्लेट जितकी भरली जाईल तितकी जास्त झोप येईल. थंड पाण्यामुळे पचनक्रिया देखील कमी होते आणि सुस्तपणा देखील वाढतो. दोषाच्या असंतुलनामध्ये, विशेषत: जेव्हा कफ वाढतो तेव्हा अधिक जडपणा आणि झोप येते. गोड खाल्ल्याने इन्सुलिन लगेच वाढते आणि नंतर अचानक खाली पडते, ज्यामुळे पापण्या जड होतात. दह्याबरोबर तळलेले अन्न, दुधाबरोबर आंबट अन्न किंवा अन्नासोबत फळे खाणे अशा चुकीच्या अन्नपदार्थांमुळे शरीरातील विषारी पदार्थ वाढतात आणि पचनक्रिया आणखी कमकुवत होते.
झोप लागण्याची समस्या टाळण्याचे काही सोपे मार्ग आहेत. नेहमी गरम आणि ताजे अन्न खावे, हळू हळू खावे आणि चांगले चावून खावे, खाण्यापूर्वी कोमट पाणी घ्या, स्क्रीन पाहताना खाऊ नका आणि खाल्ल्यानंतर 5 मिनिटे हलके चालावे. जेवल्यानंतर अन्न व्यवस्थित पचवण्यासाठी काही सोपे घरगुती उपाय उपयुक्त ठरतात. सर्वप्रथम, जेवणानंतर लगेच झोपणे टाळावे. झोपल्यास पचन मंदावते. त्याऐवजी १०–१५ मिनिटे हलके चालणे किंवा घराभोवती फेरफटका मारणे पचनास मदत करते. जेवल्यानंतर पाणी किंवा गार पेय फार प्रमाणात टाळावे, कारण यामुळे जठरातील आम्ल पातळी कमी होऊन अन्न नीट पचत नाही. त्याऐवजी थोडे गुनगुने पाणी प्यायले जाऊ शकते. अजून एक उपयुक्त उपाय म्हणजे जेवणानंतर जिरे किंवा सौंफ चावणे, यामुळे गॅस कमी होतो आणि पचन सुधारते. काही लोक लिंबू पाणी किंवा हळदीचे दूध पितात, जे पचनक्रियेस मदत करते. याशिवाय, झोपताना डोकं उंच ठेवणे आणि पाय थोडे खाली ठेवणे पचनास अनुकूल असते. जास्त तैलीय किंवा मसालेदार अन्न खाल्ल्यानंतर हळूच हालचाल करणे किंवा ध्यान/प्राणायाम करणेही उपयोगी ठरते. हलकी हालचाल, योग्य पाणी सेवन, जिरे-सौंफ सारखी पचनसुलभ साधने आणि झोपेचे नीट नियोजन करून जेवण नीट पचवता येते.
Leave a Reply